Anadolu’nun Efsanevi Yaratıkları: Albastı’dan Karakoncolos’a Mitolojik Rehber

☠️ Efsanevi yaratıklar listemize eğlenceli bir girişle başlayalım.

Çocukların kulaktan kulağa oyununu duymuş yahut bir vakitler mutlaka oynamışsınızdır.

Biri; şemsiye der yanındakinin kulağına eğilerek, o da artık neyi ne kadar duyduysa bir sonrakinin kulağına aktarır, sonuncu kişi de kelimeyi – muhtemelen yalan yanlış – söyler ve hep birlikte güler halkadakiler.

Şemsiye olarak başlayan heyecan “tavuk” olarak sonlanabilir misal. Böylesine bir çocuk oyunudur işte.. Şimdi neden böyle bir giriş yaptık izah edelim:

Sıradan bir insanın; bırakın dijital dünyayı, elektriğin bile olmadığı, akşam ezanından sonra herkesin evine çekildiği yıllarda saç sakal karışık iri kıyım bir kişiye dağda düze karşılaşması zihinlerde yıkıcı etkiler yaratabiliyordu.

İrice bir adam oluyor sana iri kıyım, bunu duyan bir sonraki zebellah olarak aktarıyor ve nihayetinde şahıs bir dudağı yerde bir dudağı gökte mertebesine kadar evrilebiliyordu.

Tek isteği birazcık hava almak olan ve bunun için geceyi bekleyen heybetli abimiz elbette ilerleyen dönemlerde bir masal kahramanı veya Koca Ayak olarak fişleneceğini kestiremezdi.

Permatiğin ve jiletin ha deyince bulunamadığını da ekleyelim.

Böylesine bir hikayeyi çatır çutur yanan isli puslu ocak ateşinin başında konusunda mahir bir kişiden çocuk yaşınızda dinlediğinizi bir düşündüğünüzde gücünün artacağını fark edeceksiniz.

70’lere kadar Masalcı Teyzeler köy kasaba gezerek ve bire bin katarak cüzi meblağlar karşısında bu tip senaryoları nakleder dururdu.

Konudan sapmayalım. Sizler için dilden dile yayılan en sık karşımıza çıkan korkunçlu canavarları ve önemli korku figürlerini listelemek istedim. Anadolu mitolojisinde önemli yer tutan hayali kahramanları bir de benim gözümden dinleyin bakalım:

Al Bastı ve Al Karısı

👹 Doğum yapmış hanımlara musallat olduğu düşünülür efsanevi yaratıklar arasındadır Al Karısı ve önemli korku figürlerimizendir.

Doğum sonrası 5-6 haftalık sürecin kahramanları lohusaları neredeyse 2 ay yalnız bırakmamak, kırmızı örtüyle örtüp başucuna Kuran-ı Kerim koymak gibi yollara başvurulur.

Yastığın altına soğan, ayna, tarak, ekmek, bıçak bırakmak – kırmızı – sevmeyen al karısına karşı alınabilecek diğer tuhaf önlemlerden.

🕸️ Alınan tüm tedbirlere rağmen lohusanın çok ağrısı varsa; sayıklıyor, bayılıyor ve morarıyorsa elbette hekime gösterilmez al bastığına karar verilerek bir hoca veya ocaklı çağrılır, tüfek atılıp, tencere tava çalınarak, gürültü yapılıp kötü ruhu kovmak için uğraşılırmış.

Sadece kadınlarda değil erkeklerde genç kızlarda hatta atlarda dahi görülebilirmiş. Bu albastıların daha ağır başlı olduğuna inanılan sarısı karası da varmış.

Alkarısının atlarına bindiğini farkeden kimselerin atın sırtına zift, kara sakız vb. sürmek suretiyle kahramanımızı yakaladıkları, vücuduna çuvaldız yahut iğne saplayarak insanlaştırdıkları ve resmi hizmete mahsus kullandıkları rivayet edilmektedir.

Şamanizm inancından beslense gerek, bu hayali yaratığın (“Abasılar” veya “Albas” da denilen) lohusaların ve yeni doğmuş çocukların ciğerleriyle beslendiğine inanırdı. Loğusa kadının kırk gün mezarının açık olduğuna ve her an ölebileceği düşünülürdü.

Çoğu kez Çarşamba Karısı ile karıştırılan Albastı’nın (al basması al karası) tüfek sesinden, demirci ve ocaklı adamlardan korktuğuna inanılır. Şayet anne yerine çocuğu al basarsa bu çocuk “ayyaş” olacağı yani kendinden geçip bayılacağı için “ayyaş aşı” pişirilip sağa sola dağıtılır.

Şahsen; yeni doğum yapan ağrılı sancılı bir kadın olsam, gözümü ilk açtığımda gördüğüm şey kırmızı tüllü süslü bir oda olsa ve yastığımın altında soğan-ekmek- bıçak bulsam tanımlanamayan bir varlığın tacizine gerek duymadan kendi kendime delirirdim herhalde.

Buraya bir (bkz) koymak gerekse “Lohusaların Havale Geçirmesi” olarak tıbbi bir alt başlık koyup ferahlamak isabetli olurdu. İnlemeler sayıklamalar ateş kaynaklı rahatsızlıklar. Birazdan bu konuyu da açacağız…

Şimdilerde doğum yapanların başına kırmızı kurdele takılması buna bir örnektir. Ziyarete gelenlere kırmızı renkli şekerden yapılan lohusa şerbeti ikram edilir, albastı kovmak için kolbastı oynanır malumunuz. Bu kolbastı kısmını ciddiye almayın lütfen.

Ek Bilgi: “Çarşamba Karısı, modern kültürde de yer bulmuştur. Detayları merak edenler, Netflix’in ‘Atiye’ dizisini inceleyebilir. Ayrıca, psikolojide ‘tamamlanmamış işler sendromu’ ile bağdaştırılan bu inanç, özünde insanın düzensizlik korkusunun bir yansıması olabilir.”

Tıbbi Değerlendirme: “Modern tıptaki adıyla lohusa humması (fièvre puerpérale) denilen mikrobik hastalık, doğru teşhis edilmesi ve hastalara gerekli antibiyotiklerin verilmesi ile daha seyrek karşılaşılır hale gelmiştir.”

Çarşamba Karısı

🔮 Evin çocuğunu herkesin gözü önünde kaçırdığına inanılan Çarşamba Karısı, “saç-baş karışık, darmadağın özensiz pis kadınlar” için kullanılan genel bir tabir.

Yine Anadolu mitolojisinde; haftanın belirli bir günü, yarım kalmış işlerin olduğu mekanlara gelerek işleri daha da karıştıran, kötülük yapan efsanevi yaratıklar arasında resmedilir.

Çarşamba karısının şerrinden korunmak için salı gününden çarşambaya yarım kalmış bir iş bırakılmaz. Kimi yörelerde çarşamba günü kadınının kızın tatil günü gibidir; çamaşır yıkanmaz ve ev temizlenmez.

Misal; örmekte olduğunuz ve tembellikten bitiremediiniz bir atkı olduğunu düşünelim, salı gecesi henüz bitmemişse Çarşamba Karısının söküp bozacağına karıştıracağına inanılırdı. Bazı yörelerde ahırlardaki atların yelelerini ördüğü, mutfaktaki malzemeleri birbirine kattığı da söylenir.

Çağan Irmak’ın Kabuslar Evi serisinin en etkili karakterlerindendir.

Efsanevi Yaratıklar Arasında Gulyabani de Var

🦉 Yolcu ve gezginlere dadanıp kıyasıya zarar verdiğine inanılan Gulyabani; insan öldürdüğü düşünülen, sarı-kırmızı tüylerle kaplı, iri uzun sakallı, pis kokulu-asalı bir dev adam olarak tasvir edilmekte.

Farklı kaynaklarda “Aleybanı ya da Ahubaba” olarak da nakledilir. Bu acayip arkadaşın ayakları terstir. Gündüzleri mezarına girer, geceleri ise hortlayarak fırlar.

At binmenin ve at kuyruğu örmenin yanı sıra çocuklara da düşkündür. Harabelerde, yamaçlarda, ıssız çöl ve mezarlıklarda dolaşır. Avcılara sokularak insan gibi onlarla konuşur.

Önce bir şeyler ister sonrasında güreşmeyi önerir. (Burada cinsel çağrışımlı espriler yapmamanızı rica ediyorum.)

Avcı kazanırsa “Gulyabani” kös kös çekip gider. Ama Gulyabani kazanırsa avcı, uzun süreler hasta yatacak hatta ölecek demektir. Türk sinemasında karikatürize edilip sulandırılsa da bana göre önemli korku figürlerimizdendir.

Karakoncolos

Sıradaki kahramanımız, denizden yaklaştığına inanılan, kış cini olarak bilinen Karakoncolos; Bulgar, Türk, Yunan ve Laz mitlerinde “Kürklü, kara ve çirkin renkli tipsiz” olarak betimlenir. İnsanları tanıdıklarının sesini taklit ederek kandıran Karakoncolos, özellikle kış aylarında ortaya çıkan bir varlıktır. Yozgat civarında, 10-17 Ocak tarihleri “Congolos Ayı” olarak bilinir ve bu dönemde Karakoncolos’un evlere uğradığına inanılır.

❄️ Zemheride ayazda sokaklarda dolaşarak, karşısına dikilenlere “Nereden geliyorsun, Nereye gidiyorsun?” gibi bir takım lüzumsuz sorular sorarak dayı dayı posta koyar.

Elbette geri vites yapmalı, vereceğiniz yanıtların içinde mutlaka “kara” kelimesi geçmelidir (Karabayırdan geliyorum, Karakartal sevdalısıyım maça gidiyorum gibi).

Böyle yapılmadığı takdirde Karakoncolos elindeki koca bir tarağı beyninin tepesine çakarak hasmını yaralar.

Korunmak için kış günlerinde evlerdeki taraklar ortada bırakılmaz hatta saklanır. Karadeniz’in bazı köylerinde; karakancala, koncoloz, koncala, kancala; Yozgat taraflarında congalaz ve Gaziantep yöresinde garagancoloz, gancoloz biçimlerinde söylenir. Karakoncolos’tan korunmak için, evlere pancar pişirilip eşiklere gömülür veya lohusalara, dünürlere ve sevilen kimselere pancar verilirdi.

👣 Evlerde açıkta bırakılan yiyeceklerin üzerine idrarını yaparak hastalıklara neden olduğuna inanılan Karakoncolos, kış mevsiminin sert geçtiği bölgelerde hala anlatılır durur. Özellikle Karadeniz’de ‘koncoloz’ adıyla bilinen bu varlık, son yıllarda fantastik edebiyatın da ilgisini çekmiştir. 2023’te yayınlanan ‘Kış Cinleri’ adlı roman, bu miti güncel okuyucuya uyarlayarak popüler hale getirdi.

Dunganga

😱 Ağlayıp yaramazlık yapan uykusuz çoluk çocuğu korkutup yatağa postalamak için halk arasında tercih edilen hayali varlık, tavan arasında yaşayarak (Allahtan artık apartmanlarda yaşıyoruz) uyumayan bebeleri almaya gelirmiş.

Her çocuğun hayalinde korkunç bir şekilde canlandırdığı karakter; özellikle 80’li yılların Türk korku senaryolarında öne çıkan bir figürdür. Geçmişi eskilere uzanmadığından olsa gerek pek ciddiye alınmaz.

Cadı ve Hortlak İnanışları

🕷️ Bilinen en eski “Vampir” hikayelerinden birini Evliya Çelebi’nin bizlere aktardığı konusunda çoğu tarihçi hemfikir. Üstat, Seyahatname’nin Kafkasyaya dair kısımda Çerkeslerle ilişkili son derece ilginç bir hikayeyi nakleder.

Yöre ihtiyarlarının folklörüne dahil, Kafkasya’ya özgü bir tür yaratık olan OBUR, öldükten sonra mezarından kalkan, canlıların kanını emen – mezarları belli – bir yaratık olarak tasvir edilir. Bu “obur”ları göbeklerine kazık saplayarak ve yakarak ortadan kaldırmak gerekirmiş.

2025’in Hicri 1446 olduğunu biliyoruz. Nakledeceğimiz hadise ise Hicri 1076 şevvalinin 20. gecesi meydana geliyor. Yani ufak bir hesaplamayla bizim Miladi takvime göre 1655 senesinde!

Ortalık bir anda kadınların oturup nakış işleyebileceği kadar aydınlanır ve bu şaşırtıcı manzaraya kalabalıkla birlikte dışarı fırlayıp tanık olma telaşındaki Evliya Çelebi, iri ağaçlar, tekneler küpler, hasırlar; araba tekerleri, fırın söykeleri ve daha nice benzer garip nesnelere binmiş Abaza cadılarıyla, sığır ve at leşlerine, deve ölülerine binmeyi tercih etmiş, ellerinde yılanlar, deve ve at kelleleri olan Çerkes cadılarının harbe tutuştuğuna hayretler içerisinde tanık olur.

Evliya Çelebi, alevler saçan binlerce Abaza ve Çerkes oburunun havalarda uçarak horozların ötüşüne dek ezana dek birbiriyle savaşmalarını bu şekilde özetler.

Sağır bırakan sesler ortamı kaplamış, gökten küp, keçe, sırık, tekne vs. eşya parçaları, araba tekerlekleri, en nihayetinde insan ve at uzuvları düşmüştür. Koordinat verelim; olaylar Hatukay Çerkez diyarının o vakitler 300 küsur haneli Pedsi köyünde yaşanır.

Şahsen mit ve efsaneler denizi içinde bana en ilginç gelen hadise bu olmuştur.

Efsanevi Yaratıklar: Hınkır Munkur

🩸 Halk hikayelerinde yer alan “insana benzer” kötü bir yaratıktır. Yakaladığı kurbanlarını boğarak öldüren sonra da yiyen efsanevi yaratıklar arasında tanımlanır. Karnının üzerinde bulunan bir torbanın içinde yavrusunu taşır. Hijyene son derece önem verdiğinden olsa gerek, en korktuğu şey üzerine işenmesidir. Bu şekilde ortadan kaybolacağına inanılır.

Diğer Anadolu Mitolojik Varlıkları

🦇 Elazığ yöresine ait, akarsularda yaşayan ve insan kılığına girerek insanları boğan Hırtık, Harput yöresinde, uyuyan insanların üzerine çöken ve onları boğan Kamos efsanelerde sık karşımıza çıkan arkadaşlar.

Efsanevi Yaratıklar Listemiz başlıklı yazımızda efsanevi yaratıklar nelerdir sorusuna yanıtlar aradık ve efsanevi yaratıklar, fantastik yaratıklar listesi ve mitolojik yaratıklar konularına değinmeye çalıştık. Umarım beğenir ve değerli yorumlarınızı paylaşırsınız.