İbrahim Müteferrika ve Matbaacılığımıza Etkisi

İbrahim Müteferrika, Osmanlı İmparatorluğu’nda matbaacılığın gelişmesine öncülük eden isimlerin başında gelir. Lale Devri’nin etkili sadrazamlarından Damat İbrahim Paşa, İstanbul’da bir matbaa kurmak isteyen Said Mehmet Efendi ile İbrahim Müteferrika’yı bu işte görevlendirmiştir. Mehmet Efendi, dönemin Fransa Elçisi Yirmisekiz Çelebi Mehmet’in oğludur ve matbaanın kurulması için gerekli izinlerin alınması da zor olmamıştır.

Matbaanın Gerekleri ve İlk Yayınlar

İbrahim Müteferrika, 1726 yılında Matbaanın Gerekleri başlıklı bir risale kaleme alarak, matbaanın Osmanlı toplumunda neden önemli olduğunu ve kurulmasının gerekliliğini ayrıntılı bir şekilde açıklamıştır. Bu risalede, matbaanın faydalarını maddeler halinde sıralayarak dönemin önemli devlet adamlarına sunmuştur. Bu çabanın ardından, Şeyhülislam Abdullah Efendi’den olumlu fetva alınmış ve Sultan III. Ahmed tarafından 5 Temmuz 1727 tarihinde tıp, astronomi, sözlük, mantık, fizik ve coğrafya alanlarındaki kitapların basımına kısmen izin verilmiştir.

İbrahim Müteferrika’nın matbaasında 1729 yılında basılan ilk Türkçe eser olan Vankulu Lügati, Türk basın tarihinin yapı taşlarından biri olarak kabul edilir. Bu dönemde, Müteferrika Matbaasında dil, tarih, coğrafya, edebiyat ve fen konularında 23 ciltten oluşan 18 kitap yayımlanmıştır. Bu sayı, matbaanın 14 yıllık faaliyet süresine göre az gibi görünse de, Osmanlı toplumunda yazılı kültürün gelişiminde önemli bir rol oynamıştır.

Müteferrika Matbaasının Zorlukları ve Sonrası

İbrahim Müteferrika’nın matbaası, dini eserlerin basımında karşılaşılan yasaklar ve toplumda matbaaya karşı olan bazı kesimlerin tepkisi nedeniyle zorluklarla karşılaştı. Bu yasakların temelinde, hattatların mesleki endişeleri ve ulemanın dini eserlerin basımı konusundaki hassasiyetleri yer alıyordu. Müteferrika Matbaası 1743’e kadar faaliyetlerini sürdürmüş, ancak 1747 yılında İbrahim Müteferrika’nın vefatıyla bu girişim sona ermiştir.

Müteferrika Matbaasından sonra, Osmanlı İmparatorluğu’nda ikinci bir matbaanın kurulması için 66 yıl beklenmesi, matbaacılığın yaygınlaşmasını engelleyen bir diğer faktördü. Ancak Tanzimat Fermanı’nın ilan edilmesiyle birlikte, kısmi bir özgürleşme ortamı sağlanmış ve bu durum yayıncılığa olumlu yansımıştır. Bu dönemde, Fransızca eserlerin çevirilerinin artması, Batı etkisinin Osmanlı yayıncılığı üzerindeki etkisini göstermektedir.

Osmanlı’da Matbaacılığın Yaygınlaşması

1729-1875 yılları arasında, Osmanlı topraklarında 151 matbaa faaliyete geçmiştir. Bu matbaaların 116’sı İstanbul’da bulunurken, diğer 35’i vilayetlerde kurulmuştur. Vilayet matbaalarının çoğu, resmi vilayet gazetelerinin basımı için kullanılmıştır. Örneğin, Balkanlardaki ilk vilayet basımevi 1864 yılında Tuna’da kurulmuş ve aynı adla Tuna Gazetesi yayımlanmaya başlanmıştır. Anadolu’da ise ilk vilayet basımevi 1865 yılında Erzurum’da kurulmuştur. Bu matbaaların teçhizatı çoğunlukla yurt dışından getirilmiş ve teknik bilgiye sahip azınlıklar tarafından işletilmiştir.

Çevirilerin ve Batı Etkisinin Yayıncılığa Etkisi

Türk yayıncılığının gelişiminde, Doğu etkisiyle yapılan çevirilerin yanı sıra 1850-1860 yıllarından itibaren Batı dillerinden yapılan çeviriler de önemli bir yer tutar. Özellikle Fransızca, Osmanlı aydınları arasında moda haline gelmiş ve bu dili öğretmek amacıyla birçok gramer ve sözlük kitabı yayımlanmıştır. İlk Fransızca kitap, 1776 gibi erken bir tarihte yayımlanarak bu eğilimin temelini atmıştır. 1729-1875 yılları arasında Batı dillerinden yapılan çevirilerin sayısı 200’ü bulurken, çevrildiği dil belirsiz olan yayın sayısı 41 olarak kaydedilmiştir.

Sonuç

İbrahim Müteferrika, Osmanlı’da matbaacılığın temellerini atarak kültürel ve bilimsel gelişmelere önemli bir katkı sağlamıştır. Matbaanın kurulması, Osmanlı toplumu için yazılı kültüre geçişin başlangıcı olmuş ve Müteferrika’nın bu çabaları, Türk basın tarihine yön veren adımlardan biri olarak kabul edilmiştir. Onun açtığı yolda, Osmanlı İmparatorluğu’nda kitap basımı ve çeviri faaliyetleri hız kazanmış ve Tanzimat sonrası dönemde yayıncılık daha özgür bir yapıya kavuşmuştur.